Day: 16.02.2021

Պարույր Նահապետը` Հայոց թագավոր:

Ք. ա. Vll դարի վերջերին Վանի թագավորությունը խիստ թուլացավ: Վանի թագավորության փլատակների վրա հանդես եկան մի շարք իշխանություններ, որոնց մեջ սկսեց առանձնանալ Պարույրի իշխանությունը: Նրա իշխանությունը միավորում էր մեր պատմական հայրենիքի հարավային և հարավարևմտյան շրջանները: Պարույրն ակտիվորեն ներառվում է Առաջավոր Ասիայում հանդես եկած երկու հզոր պետությունների՝ Մեդիայի (Մարաստան) և Բաբելոնիայի՝ Ասորեստանի դեմ մղած պայքարում: Ք. ա. 612թ. Նինվեի վրա իր զորաբանակով մարա-բաբելոնյան զորքերի արշավանքին մասնակցելու համար Պարույրը թագ է ստանում մարական թագավոր Կիաքսարից: Ք. ա. 605թ. Հայոց Պարույր թագավորն օգնական զորքեր է ուղարկում Ասորեստանի դեմ պատրաստվող մարական արշավանքին մասնակցելու: Ասորեստանը կործանվեց Ք. ա. 605թ.: Մարերն ստեղծեցին հզոր տերություն, որի զորքերը Ք. ա. 585թ. մայիսի 28-ին Հալիս գետի մոտ ճակատամարտ տվեցին Լյուդիական թագավորության բանակներին: Պատերազմը դադարեց, և երկու կողմերի միջև սահման ճանաչվեց Հալիս գետը: Մինչև Հալիս ընկած հողերը հանձնվեցին Երվանդականների թագավորությանը:

Երվանդ I Սակավակյաց

Պարույր Նահապետից հետո Հայոց արքայական գահ է բարձրանում Երվանդ I-ը (Ք․ա․580-570-ական թթ․), որին Պատմահայրն անվանում է Սակավակյաց: Երվանդ I Սակավակյացի անունով է այս թագավորական հարստությունն անվանվում Երվանդական: Հայկյանների երբեմնի մայրաքաղաք Արմավիրը դառնում է Երվանդականների թագավորանիստը: Երվանդ I Սակավակյացի օրոք Հայոց թագավորության սահմանները հյուսիսարևելքում հասնում էին Կուր գետ, հյուսիս-արևմուտքում՝ Սև ծով, արևելքում՝ Մարաստան, հարավում՝ Հյուսիսային միջագետք։  Նշանակալի էին թագավորության ռազմական ուժերը: Կարող էր մարտադաշտ դուրս բերել 40.000 հետևակ և 8.000 հեծյալ մարտիկներ:

Տիգրան I Երվանդյան

Երվանդ Սակավակյացին հաջորդեց որդին՝ Սիգրան I Երվանդյանը (Ք․ա․570-525 թթ․)։ Ք․ա․ 550 թ․Սիգրան Երվանդյանն աջակցեց մարսից արքա՝ Կյուրոս Մեծին՝ տապալելու Մարաստանի տերությունը։ Կյուրոս Մեծը ստեղծեց պարսկական տերությունը։ Սահմանները Միջերկրական ծովից և Եգիպտոսից ձգվում էին մինչև Հնդկաստան։ Տիգրան I-ը Կյուրոս Մեծի գլխավոր դաշնակիցը լինելով իշխում էր բուն Հայաստանից բացի, նաև Կապադովկիայի, Աղվանքի և Վրաստանի վրա։

Արգիշտի I

Վանի թագավորության հզորացումը շարունակվեց Մենուայի որդու՝ Արգիշտի I-ի գահակալման տարիներին (Ք. ա. 786-764թթ.): Արգիշտի I-ը տերության սահմաններում ընդգրկեց Արարատյան դաշտը, Սևանա լճի ափամերձ արևելյան շրջանները, արևմուտքում՝ Եփրատի հովիտը, հյուսիսում՝ Շիրակը և Ջավախքը: Արգիշտի I-ը հաջողությամբ լուծեց նաև հարավից անընդհատ իր տերությանը սպառնացող ասորեստանյան վտանգը: Ընկճելով Ասորեստանի ռազմական ուժերին՝ Արգիշտի I-ը իր գերիշխանությունն է հաստատում տարածաշրջանում: Վանի թագավորությունը դառնում է Առաջավոր Ասիայի հզորագույն տերությունը: Այս իրողությունը հավաստում են նաև ասորեստանցիները: Արգիշտի I-ի գործունեության մեջ առանձնանում է քաղաքաշինության բնագավառը: Իր թագավորության հինգերորդ տարում՝ Ք. ա. 782թ. – ին կառուցում է Էրեբունի ամրոցը: Էրեբունու կառուցումից վեց տարի անց՝ Ք. ա. 776թ., հինավուրց Արմավիրի հարևանությամբ Արգիշտի I-ը կառուցում է ևս մի քաղաք, որն իր անունով կոչում է Արգիշտիխինիլի: Շուտով այս քաղաքը դառնում է Վանի թագավորության ամենանշանավոր քաղաքական, ռազմական ու տնտեսական կենտրոններից մեկը:

Սարդուրի II

Արգիշտի I-ից հետո գահ բարձրացավ նրա որդի Սարդուրի II-ը (Ք. ա. 764-735թթ.), որի օրոք երկրի ռազմական ու տնտեսական վերելքը շարունակվեց: Նա ճնշեց երկրի տարբեր ծայրամասերում ծագած ապստամբությունները: Շարունակելով ընդարձակել տերության սահմանները՝ Սարդուրի II-ի բանակները հյուսիսում հասան Սև ծովի ափեր, արևելքում՝ Կասպից ծով, իսկ հարավ-արևմուտքում՝ Միջերկրական ծով: Սիրիայի տարածքի գրավումից հետո հասնելով Բաբելոն՝ նա Ասորեստանը շրջափակեց երեք կողմերից: Գահ բարձրացած Թիգլատ-Պալասար III-ը արտակարգ միջոցառումներ ձեռնարկեց զինված ուժերը կարգի բերելու և մարտունակ բանակ ստեղծելու ուղղությամբ: Ք. ա. 735թ. ասորեստանյան բանակը ներխուժել է Վանի թագավորության տարածք և պաշարել մայրաքաղաքը: Հակառակորդը չկարողացավ գրավել Տուշպայի միջնաբերդը, սակայն քաղաքը թալանվեց ու ավերվեց: Ասորեստանյան բանակը հետ դարձավ գերիների հսկայական բազմությամբ ու հարուստ ավարով:

Հայկական լեռնաշխարհը` հայերի հայրենիք

Աշխարհագրական այն տարածքը, որի հետ ի սկզբանե կապված է հայ ժողովրդի հազարամյակների պատմությունը, կոչվում է Հայկական լեռնաշխարհ, որտեղ կազմավորվել, զարգացել ու իր կյանքն է կերտել հայ ժողովուրդը: Հայերն իրենց հայրենիքը կոչում են Հայաստան, իսկ մյուս ժողովուրդները՝ Արմենիա, Ուրարտու, իսկ վրացիները՝ Սոմխեթի: Հայկական լեռնաշխարհն ընդարձակ երկիր է՝ շուրջ 400 հազար կմ2 տարածքով: Նրա կենտրոնական մասը զբաղեցնում է Հայկական հրաբխային բարձրավանդակը, որի նշանակալի մասը Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհն է: Հայկական լեռնաշխարհի մակերևույթը կտրտված է բազմաթիվ լեռնաշղթաներով, որոնց միջև ընկած են արգավանդ հարթավայրեր, որտեղ էլ կենտրոնացած է եղել երկրի բնակչության մեծ մասը: Հայկական լեռնաշխարհի միջին մասը հայտնի էր Միջնաշխարհ անունով:

Հայկական լեռնաշխարհի դիրքը, սահմանները

Հայկական լեռնաշխարհը գտնվում է Փոքրասիական բարձրավանդակի և Իրանական սարահարթի միջև: Այն ունի ծովի մակերևույթից 1500-1800մ միջին բարձրություն և իշխող դիրք դրանց նկատմամբ: Դրա հետևանքով որոշ աշխարհագրագետներ փոխաբերական իմաստով այն կոչել են «լեռնային կղզի», «լեռնային երկիր»: Հայկական լեռնաշխարհի սահմանները հարավում հասնում են Հայական Տավրոսի, հյուսիսարևմուտքում՝ Պոնտոսի լեռներին։ Հյուսիսում կուր գետն է, արևմուտքում՝ Կասպից ծովը և Ուրմիա լիճը, արևմուտքում՝ Փոքրասիական սարահարթը։ Հայկական լեռնաշխարհի միջին մասը հայտնի էր Միջնաշխարհ անունով:

Լեռները

Հայկական բարձրավանդակի ամենաբարձր լեռը Մասիսն է  (Մեծ Արարատ) (5165 մ),  ձգվելով արևելքից արևմուտք, գրեթե երկու հավասար՝ հյուսիսային և հարավային մասերի է բաժանում Հայկական լեռնաշխարհը: Նրա հարևանությամբ բարձրանում է Սիս կամ Փոքր Մասիս (Փոքր Արարատ) լեռը: Հայկական Պար լեռնաշղթան հարավից և Արագած քառագագաթ լեռնազանգվածը (4095 մ) հյուսիսից եզերում են Այրարատյան դաշտը: Ներկայումս այն կոչվում է Արարատյան դաշտ, որի կենտրոնով հոսում է Երասխ (Արաքս) գետը: Արարատյան դաշտը մեր հայրենիքի առավել ընդարձակ ու արգասաբեր հարթավայրերից մեկն է: Այն գրեթե մշտապես եղել է երկրի տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կենտրոնը:

Գետերը

Հայկական լեռնաշխարհն իր լեռնային բարձր դիրքի շնորհիվ Առաջավոր Ասիայի խոշոր գետերի ջրաբաշխն է: Այստեղից են սկիզբ առնում Եփրատ, Տիգրիս, Երասխ (Արաքս), Կուր, Ճորոխ, Գայլ և մի շարք այլ գետեր, որոնք թափվում են Պարսից ծոց և Կասպից ու Սև ծովեր: Մեր հայրենիքի մայր գետը Երասխն է, որն սկիզբ է առնում Սերմանց կամ Բյուրակն լեռներից: Այնուհետև միանում է Կուրին և թափվում Կասպից ծով: Երասխի և նրա վտակների ջրերով ոռոգվում են Արարատյան դաշտի մշակովի հողերը: Երասխը Հայկական լեռնաշխարհի միակ խոշոր գետն է, որն ամբողջությամբ հոսում է մեր հայրենիքով: Ժողովուրդը Երասխը  կոչել է Մայր Արաքս:

Լճերը

Հայկական լեռնաշխարհը հայտնի է իր երեք խոշոր լճերով: Սևանա լիճը, որը հնում հայտնի էր Գեղամա կամ Գեղարքունյաց ծով անունով: Սևանն աշխարհի բարձրադիր լճերից է, ունի քաղցրահամ ջուր: Լիճ են թափվում 29 գետեր ու գետակներ, իսկ նրանից սկիզբ է առնում միայն Հրազդան գետը: Լճում եղել է մեկ կղզի, որը լճի մակերևույթի արհեստական իջեցման հետևանքով վերածվել է թերակղզու: Հայկական լեռնաշխարհի չքնաղ լճերից է Վանա լիճը կամ Բզնունյաց ծովը: Այն ավելի քան երկուսուկես անգամ մեծ է Սևանա լճից: Չնայած լճի աղիությանը` նրանում բազմանում է տառեխ ձուկը: Լիճն ունեցել է 7 կղզի, սակայն ջրի բարձրանալու հետևանքով երեքն անցել են ջրի տակ: Վանա լճի ամենամեծ ու նշանավոր կղզին Աղթամարն է: Հայկական լեռնաշխարհի հարավարևելյան մասում գտնվում է մեր հայրենիքի ամենամեծ լիճը, որ հնում կոչվել է Կապուտան, իսկ ավելի ուշ՝ Ուրմիո: Լճի ջրերը խիստ աղի են, որի պատճառով զուրկ է կենդանական և բուսական աշխարհից: Հայկական լեռնաշխարհի միջին և փոքր մեծության լճերից հիշարժան են Չըլդըրը, Գայլատուն, Արճիշակը կամ Արճակը, Նազիկը:

Հայաստանի պատմավարչական բաժանումը

Ք. ա. IV դարում Հայաստանի թագավորությունը բաժանվեց երկու քաղաքական միավորի՝ Մեծ և Փոքր Հայքերի թագավորությունների: Մեծ Հայքի տարածքը բաժանված է եղել 15 նահանգների՝ Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձնիք, Տուրուբերան, Մոկք, Կորճայք, Պարսկահայք, Վասպուրական, Սյունիք, Արցախ, Փայտակարան, Ուտիք, Գուգարք, Տայք և Այրարատ աշխարհները: Յուրաքանչյուր աշխարհ բաժանվում էր գավառների, որոնց ընդհանուր թիվը շուրջ 200 էր: Մեծ Հայքի թագավորությունը lV դարում ուներ շուրջ 300 հազար կմ2 տարածք։ Եփրատ գետից արևմուտք տարածվում էր Փոքր Հայքի թագավորությունը, որի տարածքն ամենաընդարձակ ժամանակաշրջանում կազմել է 80 հազար կմ2: Հայաստանի Հանրապետությունը ներառում է պատմական Հայաստանի տարածքի ընդամենը 1/13 մասը՝ 29,8 հազար կմ2 :