5 Դեկտեմբերի, 2019 — Քնարիկ Հակոբյան

Սահմանել «Ավանդական հասարակություն» հասկացությունը, նրան առնչվող 10 հասկացություն

Ավանդական հասարակության մյուս բնորոշ գիծը գյուղական համայնքի ամրությունն էր։ Պետական հարկերը գանձվում էին ոչ թե առանձին հողագործներից, այլ համայնքից։

Ավանդականությունը Արևմուտք- Արևելք հակադրության մեջ

Նոր ժամանակներում Ասիայի երկրներն իրենց զարգացմամբ սկսեցին հետ մնալ եվրոպական երկրներից։ Դա պայմանավորված էր արևելյան հասարակություններին բնորոշ մի շարք առանձնահատկություններով։ Արևելքում հողի միակ և գերագույն սեփականատերը պետությունն էր։ Դա գալիս էր հնուց։ Ամբողջ երկրի մասշտաբով հասարակական աշխատանքները ի վիճակի էր կազմակերպել և ղեկավարել պետությունը։

Կազմել նոր ժամանակներ ի/ XVII-XX դարի սկիզբ/ Օսմանյան Թուրքիայի, շահական Իրանի ժամանակագրությունը:

1789-1807թթ.-Սելիմ 3 սուլթան անցկացրեց ռազմական, տնտեսական, վարբական հողային այլ բարեփոխումներ։

1808-1839թթ.-Գործը շարունակեց Մահմուդ 2 սուլթանը

1826թ.-Մահմուդ 2 ոչնչացրեց ենիչերիների զորաբանակը

1839 և 1856թթ.-Աբդուլ Մեջիդ սուլթանի օրոք հրապարակվեցին հրովատարակներ բարենորոգումների մասին

1863թ.-Հայ գործիչները մշակեցին արևմտահայության ներքին կյանքը կարգավորող «Ազգային սահմանադրությունը»

1796թ.-Իրանում Աղա Մահմեդ խանի հռչակվելը որպես շահ

Համեմատել նոր ժամանակների Օսմանյան Թուրքիան և շահական Իրանը
«Հայերը Իրանում»/ փոքրիկ հետազոտական աշխատանք/

Դեռևս վաղնջական շրջանում Իրանի տարածքում ձևավորվել էր Էլամի թագավորությունը, որի հետ հայերը բարեկամական հարաբերություններ ունեին: Էլամի թագավորության կործանումից հետո ձևավորվեց Մարաստանի հզոր թագավորությունը: Մ.թ.ա. 6-րդ դարում պատերազմ ծագեց հայոց արքա Տիգրան Երվանդյանի և Մարաստանի արքա Աժդահակի միջև: Հայոց արքան ջախջախեց Աժդահակի զորքը, նրան տապալեց մենամարտում: Օգտվելով առիթից՝ Մարաստանի դեմ ապստամբեց Պարսք երկրի կառավարիչ Կյուրոսը և կործանված մարական աշխարհակալության փլատակների վրա ստեղծեց Աքեմենյան Պարսկաստանի հզոր պետությունը: Հայերն ու պարսիկները դարձան դաշնակիցներ:

Աքեմենյանների օրոք ողջ արևելքում ձևավորվել էր համաարիական մեծ աշխարհակալություն, ուր պարսիկներից հետո երկրորդ բարձն ու դիրքը պատկանում էր հայոց Երվանդունի արքաներին: Այս տերության տնտեսական շատ լծակներ գտնվում էին հայերի ձեռքին: Հույն պատմիչ Քսենոֆոնի հավաստամամբ, հայ վաճառականները անարգել առևտուր էին անում մինչև Հնդկաստան և պարսից արքաների համար միաժամանակ կատարում էին ուղեկցողի, թարգմանչական և դիվանագիտական առաքելություններ:

Մ.թ.ա. 522 թվականին Հայաստանն ապստամբեց Դարեհ Ա գերիշխանության դեմ: Երկարատև ծանր պատերազմից հետո միայն պարսիկները կարողացան հաստատել իրենց գերիշխանությունը: Բայց Հայաստանը պահպանեց իր ներքին լիակատար անկախությունը: Այդ շրջանում հայ-պարսկական հարաբերություններն ավելի շատ դաշնակցային էին, քան՝ հարաբերություններ վասալի և գերագահի միջև:

Մ.թ.ա. 331 թվականին հայկական բանակը պարսկական զորքերի կազմում մասնակցեց Գավգամելայի ճակատամարտին: Ինչպես նշում են պատմիչները, մակեդոնական բանակի առաջին հարվածներից հետո պարսկական զորքը խուճապահար փախուստի դիմեց: Միայն հայկական 48000-ոց զինուժը մինչև վերջ դիմադրեց մակեդոնացիներին ու արժանապատիվ նահանջեց մթնշաղին: Պարսկական տերությունը կործանվեց, իսկ Հայաստանը վերագտավ իր լիակատար անկախությունը:

Մ.թ.ա. 247 թվականին Պարսկաստանի տարածքում հաստատվեց Պարթև Արշակունիների թագավորությունը: Նրանց կրտսեր ճյուղը հաստատվեց հայոց գահին 52 թվականին՝ հիմք դնելով հայ Արշակունիների թագավորությանը: Հայերև և պարթև Արշակունիները ոչ միայն խաղաղ դրկիցներ էին, այլև՝ բարեկամներ, դաշնակիցներ, և միշտ միասին էին դիմագրավում հռոմեական զավթիչներին:

224 թվականին Իրանում պարթև Արշակունիների դեմ ապստամբեց պարսիկ Արտաշիր Պապական իշխանը և հաղթելով, կործանեց պարթևական պետությունն ու հիմք դրեց պարսիկ Սասանյան թագավորությանը: Սասանյաններն արդեն զրադաշտական էին: Սկիզբ առավ երկարատև հայ-պարսկական պատերազմ, որն ավարտվեց հայոց Խոսրով արքայի դավադիր սպանությամբ և պարսիկների կողմից Հայաստանի գրավմամբ:

Հետագայում Հայաստանն ազատագրվեց: 301 թվականին Հայաստանը որպես պետական կրոն ընդունեց քրիստոնեությունը: Դա ավելի սրեց հայ-պարսկական հարաբերությունները, քանզի հայոց քաղաքական կյանքում էական դերակատարություն ստանձնած եկեղեցին հայոց քաղաքական կողմնորոշումը շարունակ թեքում էր դեպի Հռոմ:

Եվ եկեղեցին հանդիսացավ այն հիմնական ուժը, որ ոչ միայն փչացրեց հայ-պարսկական հարաբերությունները, այլև՝ դեպի կործանում տարավ հայոց պետականությունը:

387 թվականին Պարսկաստանն ու Հռոմը միմյանց միջև բաժանեցին Հայաստանը: Եթե բարեկամ ձևացող դավանակից Հռոմն անմիջապես վերացրեց Հայոց թագավորական իշխանությունը Արևմտյան Հայաստանում, պարսիկներն այն պահեցին: Ավելին, երբ 405 թվականին Մեսրոպ Մաշտոցը վերականգնեց հայոց գրային համակարգը, պարսից արքունիքը ոչ միայն չխոչնդոտեց, այլև խրախուսեց Հայաստանում ազգային զարթոնքը:

Պարսիկներին ձեռնտու էր զորեղ Հայաստանի գոյությունը, որպես ապավեն արևելքում Հռոմի ոտնձգությունների:

428 թվականին հայ իշխանների խնդրանքով պարսից արքունիքը վերացրեց հայոց Արշակունիների թագավորությունը: Հայաստանը դարձավ Սասանյան Պարսկաստանի մարզերից մեկը:

5-ից 6-րդ դարերում հայերը պարսիկների դեմ մի քանի ապստամբություններ բարձրացրեցին: Սակայն պարսկական տիրապետությունը պահպանվեց, մինչև արաբների կողմից Իրանի նվաճումն ու Սասանյանների թագավորության կործանումը:

Իրանը երկար ժամանակ զուրկ էր անկախությունից: Մինչև 16-րդ դարը Իրանի և Հայաստանի տարածքը ասպատակում էին մե՛րթ սելջուկները, մե՛րթ մոնղոլները, Լենկ-Թեմուրի հորդաները, Միջին Ասիայից թափանցած ակ-կոյունլու և կարա-կոյունլու թուրքմենական ցեղերը… որոնք էապես տարածաշրջանում փոխեցին ազգագրական պատկերը:

Միայն 1502 թվականին պարսիկներն ազգային պետություն ստեղծեցին՝ Սեֆյան Իրանը, ինչը, պետք է խոստովանել, փրկություն հանդիսացավ նաև հայության համար: Հզորացած Պարսկաստանը փակեց Միջին Ասիայից դեպի արևմուտք թափանցող թյուրքական ցեղախմբերի մուտքը, ինչը ռեալ սպառնալիք էր Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ բնակչության համար:

1604 թվականին հայոց Մելիքսեդեկ կաթողիկոսը համոզեց պարսից շահ Աբաս Ա, որ վերջինս կազմակերպի հայերի գաղթը դեպի Իրան: Հայոց կաթողիկոսն այս գաղթից ուներ իր նեղ անձնական շահերը: Այդ մասին անթաքույց գրում է դեպքերի ականատես պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին: Իսկ Իրանի շահը դրանով ցանկանում էի հայ բնակչության հաշվին ոտքի կանգնեցնել Իրանի տնտեսությունը: Արարատյան երկրից շուրջ 300.000 հայեր բռնությամբ տեղափոխվում են Պարսկաստան:

Ձևավորվում է Նոր Ջուղա հայաքաղաքը: Հայերը իսկապես մեծ ներդրում ունեցան պարսկական տերության տնտեսական և մշակութային կյանքում: Հայերի ձեռքում կենտրոնացավ միջազգային առևտրի տեսակարար մեծ կշիռ: Շահ Աբասը պարսկական մետաքսը միջազգային շուկա արտահանելու մենաշնորհը տվեց հայերին: Նոր Ջուղայի առևտրական կապիտալն այդ ժամանակներում հավասարը չուներ տարածաշրջանում:

Պետք է նշել, որ Նոր Ջուղան 17-19-րդ դարերում ամենամեծ հայաքաղաքն էր և հայ մշակութային, գիտական մտքի ամենամեծ կենտրոնը, հետագայում աստիճանաբար իր տեղը զիջելով Թիֆլիսին:

1638 թվականին հենց Նոր Ջուղայում բացվեց Մերձավոր Արևելքի առաջին տպարանը:

1881 թվականին մեր հայրենակիցների ջանքերով Իրանում հիմնվում է առաջին թատերասրահը: Կինոյի ասպարեզում առաջին իրանցի կին դերասանուհին Ասյա Գաստանյանն էր, ով նկարահանվել էր «Հաջի աղան կինոյի դերասան» ֆիլմում: Ապա Գաստանյանը նկարահանվել էր նաև «Աբի Ռաբի» ֆիլմում, որի սցենարիստն էր Ավանես Օգանյանցը՝ պարսկական կինոյի առաջատարներից մեկը:

1804-1812 և 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմների արդյունքում Պարսկաստանը պարտություն կրեց և ռուսական կառավարությունը Հյուսիս-արևելյան Հայաստանը բռնակցեց ռուսական կայսրությանը: Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսի աջակցությամբ կազմակերպեց պարսկահայերի գաղթը դեպի ռուսական տիրակալության տակ գտնվող Հայաստան: Պարսկահայոց ծաղկուն ու զարթոնք ապրող համայնքը կործանման եզրին հայտնվեց:

1905 թվականին Իրանում բռնկված սահմանադրական հեղափոխության առաջնորդ դարձավ Եփրեմ խանը, ով զոհվեց զենքը ձեռքին և ընկավ որպես Իրանի ազգային հերոս:

Հայերը որպես Իրանի քաղաքացիներ, միշտ ակտիվ ներգրավված են եղել երկրի քաղաքական, մշակութային կյանքին:

1980-1988 թվականների պարսկա-իրաքյան պատերազմին շուրջ 20.000 հայեր մասնակցեցին: Նրանցից հարյուրավորներ զոհվեցին Իրանի անկախության համար:

Այսօր Իրանում բնակվում են մոտ 150.000 հազար հայեր:

Իրանի սահմանադրությամբ հայերին տրված են ներքին մշակութային և կրոնական ինքնավարության լայն իրավունքներ։ Իրանական Մեջլիսում պարտադիր երկու տեղը պատկանում է հայերին, իսկ մեկական տեղ՝ հրեաներին, զրադաշտականներին և ասորիներին։

Սպահանում այսօր կան քսան հայկական եկեղեցիներ, որոնցից 13-ը գործող են։ Թեհրանում կա 8 գործող եկեղեցի։ Հայկական եկեղեցիները պետական հոգածության ներքո են: Երկրում կա շուրջ 45 հայկական դպրոց, որոնցից ավելի քան 15-ը Թեհրանում է։ Իրանում գործում են հայկական մշակութային ընկերություններ, որոնցից խոշորագույնը Թեհրանի Արարատ միությունն է, տպագրվում են բազում հայկական թերթեր: Հնագույնը դաշնակցության ,,Ալիք,, թերթն է, որ սկսվել է տպագրվել 20-րդ դարի սկզբից:

Իսկ բարեկամ ու հզոր հարավային հարևանի՝ Իրանի իսլամական հանրապետության հետ այսօր բարեդրացիական հարաբերություններ ունենալու և սերտ տնտեսական համագործակցության կարևորության մասին խոսելն ինքնին ավելորդ է:

Օգտագործված աղբյուր

Վարդանը քարերով (ինչո՞վ) ամրացրել էր իր նկուղը:

Ծանոթների միջոցով (ումո՞վ) նա տեղավորվեց աշխատանքի:

Այն առարկան, ինչով կամ ինչի միջոցով կատարվում է գործողությունը, կոչվում է միջոցի խնդիր:

Հարցերը փոխարինիր միջոցի խնդիրներով:

Ժայռի գագաթը միայն խմբով կարելի է բարձրանալ:
Փոքրիկ տունը գյուղում կարմիր տանիքով էր առանձնանում:
Նա իր սև գործն անում էր հանցագործի միջոցով:
Աղջկա մազերը կապված էին ժապավենով:
Այդ օրերին քաղաքն ապրում էր Շառլ Ազնավուրով:
Հարցերին պատասխանող պարոնը լրագրողի միջոցավ մոտեցավ մեքենային:

Ընդգծիր միջոցի խնդիրները:

Ջեքը նկարահանող խցիկով կաշկանդում էր ներկաներին:
Նավաստին նրանց խուճապին հետևում էր ներողամիտ ժպիտով:
Նավը սուրի նման հսկա քթամասով ճեղքում էր ջուրը:
Ընկերոջ միջոցով լուրը հասցրեց գյուղացիներին:
Սպիտակ ձին թռչում էր, ոտքերով դոփում գետինը:
Ծերունին հաճախ էր իր թոռնիկ Կարոյով հպարտանում:

Վերլուծիր նախադասությունը:

Արտերում հասած ցորենները ծփում էին, հողի մշակները մրսում էին խրամատներում և անվարժ ձեռքերով շարժում էին հրացանի ձգանը:

Կետադրիր:

Արյունոտվում էր զորավարի սիրտը, իր հայրենիքի` Իտալիայի թշվառ վիճակից:
Մենք` երեխաներս, հիանում էինք նորելուկ գառնուկով:
Ես` երկու ձեռքով գրկել էի նորածին երեխային, և նա խաղաղ քնել էր իմ գրկում:
Ընկերս` շրջապատում հայտնի իր անասելի չարություններով, բակից տուն չէր գալիս:
Անձրևների և հալոցքի, ջրի լեռնային ապարները, մաշեցնող շիթերը քայքայում են, նաև շատ հանքային աղեր:
Քամին` շպրտում է փեթակների տանիքները, և փեթակների մեջ անձրև է լցվում:
Երեխան` ձին բերելու գնացած ձորի այս լանջին մոլորվում է:
Ճաք է տվել մեծ ժայռը և չի փլվում՝ մարդ չգիտի, թե որտեղ կառուցի իր տունը:
Պայծառ է նա, որպես մշտաբորբոք փարոս և վառվում է հրով՝ անշեջ բոսոր:
Այդ բոլորի փոխարեն ունեինք մի գեր, անհաջող գեներալ Վիտտորիո Էմմանուել՝ բարակ, երկար վզով:

Գտնել ուղիղ և հանգման խնդիրները: